26 Apr Τι είναι εν τέλει πραγματικά η αγάπη;
«Η αγάπη είναι η μόνη ικανοποιητική απάντηση στο πρόβλημα της ανθρώπινης ύπαρξης»
Erich Fromm (1900-1980) Γερμανός ψυχαναλυτής
Τι είναι η αγάπη; Αναρωτιούνται ανά τους αιώνες οι άνθρωποι. Ποιητές, συγγραφείς, φιλόσοφοι και ψυχολόγοι, αλλά κι όλοι μας ως «κοινοί θνητοί» προσπαθούμε να δώσουμε αγωνιωδώς απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Από τότε που γεννήθηκε η ανθρώπινη συνείδηση, η επίγνωση της ξεχωριστής μας ύπαρξης στον κόσμο μας δημιουργεί αγωνία, ίσως μάλιστα να είναι και η κύρια πηγή κάθε ανθρώπινης αγωνίας. Το να είμαστε μόνοι, απομονωμένοι από τους άλλους σημαίνει ότι δεν μπορούμε να επικοινωνήσουμε ουσιαστικά κι αποτελεσματικά με τους γύρω μας κι εμπεριέχει την τάση να αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο ως απειλητικό ενώ επιπλέον το βίωμα της μοναξιάς μας προκαλεί συναισθήματα ενοχής και ντροπής.
Έτσι λοιπόν οι άνθρωποι επιδιώκουμε με κάθε τρόπο να αποφύγουμε τη μοναξιά και να ενωθούμε με ένα άλλο πρόσωπο προκειμένου η αγωνία της ανθρώπινης οντότητας να κατευναστεί. Είναι ωστόσο κάθε μορφή «διαπροσωπικής συνένωσης» – όπως το τοποθετεί ο Fromm – αγάπη; Κατά τη γνώμη του – την οποία κι ενστερνιζόμαστε – η έννοια της αγάπης θα πρέπει να αποδοθεί μόνο σε μια συγκεκριμένη μορφή συνένωσης με ένα άλλο άτομο. Ας δούμε λοιπόν πρώτα τι ΔΕΝ είναι αγάπη.
Αγάπη ΔΕΝ είναι η συμβιωτική σχέση, όπου τα δύο άτομα είναι κυριολεκτικά εξαρτημένα το ένα από το άλλο και συμπεριφέρονται σαν να ήταν ένα άτομο. Ο Fromm αναφέρεται σε δύο μορφές της συμβιωτικής σχέσης. Η παθητική της μορφή είναι η υποταγή ή ο μαζοχισμός. Το άτομο σε αυτή την περίπτωση προτιμά την υποταγή σε ένα άλλο πρόσωπο καθώς φοβούμενο την προσωπική ελευθερία και τις συνέπειες της, αφήνεται να καθοδηγηθεί κι έτσι να αποφύγει την αίσθηση της απομόνωσης. Φυσικά, αυτό το άτομο δεν επιλέγει ποτέ, δεν ωριμάζει ποτέ, δεν ολοκληρώνεται ποτέ. Στον αντίποδα βρίσκεται το σαδιστικό άτομο και σύμφωνα με τον Fromm, αυτή είναι η ενεργητική μορφή της συμβιωτικής σχέσης, όπου επικρατεί η ανάγκη της κυριαρχίας πάνω σε ένα άλλο πρόσωπο έτσι ώστε να επιβεβαιώσει το σαδιστικό άτομο τη δύναμη και την αυτοαξία του. Στην ουσία το άτομο αυτό ζει με το να εξαρτώνται οι άλλοι από αυτό. Το κοινό σημείο του σαδιστή και του μαζοχιστή είναι ότι δεν μπορεί να ζήσει ο ένας χωρίς τον άλλον καθώς «σκοπός» τους είναι η σύνδεση με απώλεια της ακεραιότητας.
Αγάπη ΔΕΝ είναι ένα σύνολο χειρισμών έτσι ώστε να κρατήσουμε τον άλλον κοντά μας. Όπως έχουμε ήδη αναφερθεί σε προηγούμενο άρθρο μας, σε πολλές περιπτώσεις πολλοί γονείς δεν μπορούν να συνειδητοποιήσουν την ανάγκη του παιδιού τους για ενηλικίωση κι ανεξαρτητοποίηση και «προτιμούν» να το αντιλαμβάνονται ως προέκταση του εαυτού τους για να νιώθουν οι ίδιοι πλήρεις. Το θέμα φυσικά των χειριστικών πράξεων υφίσταται και σε άλλες μορφές σχέσεων είτε πρόκειται για ερωτικές είτε για φιλικές.
Αγάπη ΔΕΝ είναι η «μαύρη παιδαγωγική» – όπως μας λέει η Alice Miller – όπου «για το καλό μας» κάποιοι μας νουθετούν μέσω της τιμωρίας και της άσκησης σωματικής βίας. Ίσως για κάποιους αναγνώστες αυτό να είναι προφανές. Αν όλοι μας ωστόσο καταλαβαίναμε την προφανή αυτή αλήθεια, πράξεις κακοποιητικές στο όνομα της αγάπης
θα ήταν απλά ένα σχήμα οξύμωρο κι όχι μια απτή πραγματικότητα που καταστρέφει παιδικές ψυχές.
Και τώρα ας δούμε τι είναι η αγάπη. Σύμφωνα λοιπόν με τον Fromm, η ώριμη αγάπη είναι ένωση με την προϋπόθεση της διατήρησης της ακεραιότητας της ατομικότητας. Επιτρέπει στον άνθρωπο να είναι ο εαυτός του ενώ συνάμα χτίζει γέφυρες με τους συνανθρώπους του. Έτσι το άτομο ξεπερνάει το συναίσθημα της μοναξιάς και του χωρισμού. Η αγάπη επιπλέον βασίζεται στην ελευθερία κι όχι στον εξαναγκασμό ή στους χειρισμούς. Εμπεριέχει τα εξής στοιχεία, τα οποία είναι κοινά σε όλες τις μορφές της: Προσφορά, φροντίδα, ευθύνη, γνώση και σεβασμός.
Η προσφορά αφορά μια δυναμική κίνηση όπου το άτομο επικυρώνει τη δημιουργικότητα και τη ζωντάνια του. Δίνουμε από τον εαυτό μας χωρίς να τον θυσιάζουμε, εμπλουτίζοντας και τον εαυτό μας και φυσικά και τον συνάνθρωπο μας. Είναι μια πράξη χαράς που μετατρέπει και τους γύρω μας σε δημιουργικούς δότες. Η προσφορά, στην οποία αναφερόμαστε, προϋποθέτει τη λειτουργία μας σε μια υψηλότερη συχνότητα ύπαρξης, στην οποία έχουμε ξεπεράσει την ανάγκη μας να επιβαλλόμαστε στους άλλους.
Η φροντίδα αφορά το ενεργητικό ενδιαφέρον για την ανάπτυξη αυτού που αγαπάμε. Κάποιοι φροντίζουν τα κατοικίδια ζωάκια τους, άλλοι τον όμορφο τους κήπο, άλλοι φροντίζουν ως γιατροί τις ψυχές στον Τρίτο κόσμο.
Το τρίτο συστατικό στοιχείο είναι η ευθύνη, η οποία χαρακτηρίζεται από την ελεύθερη κι αυτόβουλη ανταπόκριση του ατόμου στις ανάγκες του συνανθρώπου του ή εν πάσει περιπτώσει σε ό,τι ή όποιον αγαπά. Νιώθει ότι έχει ευθύνη για τον συνάνθρωπο του όπως έχει ευθύνη και για τον εαυτό του.
Η ευθύνη ωστόσο, για να μην ξεπέσει στην επικυριαρχία, χρειάζεται σεβασμό. Ο σεβασμός απαιτεί την ικανότητα να βλέπω τον άλλον σαν μια ξεχωριστή οντότητα και να μην προσπαθώ να τον εκμεταλλευτώ για να ικανοποιήσω τις δικές μου συναισθηματικές ή υλικές ανάγκες. Για να καταφέρουμε να σεβαστούμε τον άλλον, απαραίτητη προϋπόθεση είναι να έχουμε φθάσει σε μια ψυχική ανεξαρτησία και να έχουμε κατακτήσει την αυτογνωσία και την αγάπη προς τον εαυτό μας.
Και φυσικά για να αγαπήσουμε, χρειάζεται να γνωρίσουμε τον άλλον. Να γνωρίσουμε τον πυρήνα του, τις βαθύτερες σκέψεις του, τα πιο μύχια συναισθήματα του, τις αντιδράσεις του σε κάθε περίσταση, τις πιο μυστικές του διαστάσεις. Και φυσικά μέσω της συνένωσης, δεν γνωρίζω μόνο τον άλλο, αλλά και τον εαυτό μου.
Ένα μείζον θέμα, στο οποίο θα θέλαμε πριν κλείσουμε να εστιάσουμε είναι η αγάπη προς τον εαυτό μας. Πολλοί έρχονται στην ψυχοθεραπεία με την εδραιωμένη άποψη ότι η αγάπη προς τον εαυτό μας ισούται με τον εγωισμό κι αποκλείει την αγάπη προς τον άλλον. Αυτή είναι μεγάλη πλάνη. Ο εγωιστής θέλει μόνο να παίρνει, ενδιαφέρεται μόνο για την «πάρτη» του, δε νιώθει καμιά χαρά στο να δίνει. Κρίνει τους πάντες βάσει του πόσο χρήσιμοι του είναι. Το εγωιστικό άτομο όμως δεν αγαπά τον εαυτό του. Στην ουσία τον μισεί. Αν αγαπούσε τον εαυτό του, θα υιοθετούσε έναν δημιουργικό προσανατολισμό που θα τον γέμιζε ως άνθρωπο. Αγωνιά να αρπάξει από τη ζωή
ικανοποιήσεις για να καλύψει το αίσθημα του κενού και της αποτυχίας να φροντίσει ουσιαστικά τον εαυτό του. Υγιής και πλήρης νοήματος είναι η βιβλική ρήση «αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν». Όλοι όσοι αγαπάνε τους άλλους, εκδηλώνουν και την αγάπη προς τον εαυτό τους. Ο σεβασμός, η φροντίδα και η κατανόηση για τον εαυτό μου δεν μπορούν να διαχωριστούν από την αγάπη, το σεβασμό και την κατανόηση για έναν άλλον άνθρωπο.
Ελπίζουμε να έχει γίνει λίγο πιο σαφές ως τώρα το γεγονός ότι η αγάπη είναι η μόνη υγιής απάντηση στις πάσχουσες σχέσεις μας, τις γεμάτες εγωισμό και ναρκισσισμό. Και το να εφαρμόσουμε την αγάπη στη ζωή μας απαιτεί την εξάσκηση μιας τέχνης ύψιστης μορφής. Αξίζει ωστόσο τον κόπο κι αποτελεί αναγκαιότητα. Κι όπως πολύ όμορφα το θέτει ο Fromm, «Αν πραγματικά αγαπώ έναν άνθρωπο, αγαπώ όλους τους ανθρώπους, αγαπώ τον κόσμο, αγαπώ τη ζωή».