26 Apr Περί απώλειας και πένθους ΙΙ: Οι προκλήσεις του θρήνου
«Αυτό που έχει σημασία δεν είναι τι κάνει η ζωή σε σένα, αλλά τι κάνεις εσύ με αυτό που σου κάνει η ζωή».
Edgar N. Jackson (1910-1994), Πάστορας και Ψυχοθεραπευτής
Στο άκουσμα της λέξης «απώλεια», οι άνθρωποι τρομάζουμε. Αν ήταν στο χέρι μας, θα την αποφεύγαμε «δια ροπάλου». Μακάρι, νιώθουμε και σκεπτόμαστε, να κρατούσαμε ό,τι αγαπάμε για πάντα κοντά μας. Μόνο που, όπως όλοι καταλαβαίνουμε και έχουμε τονίσει και από τη σελίδα μας, αυτό αποτελεί μια ουτοπία. Στην ουσία, όμως, αν και η απώλεια μας «συμβαίνει», δεν είμαστε αποκλειστικά και μόνο θύματα της. Δεν είμαστε δηλαδή παθητικοί αποδέκτες των δεινών μας. Οπωσδήποτε θα θυμώσουμε, οπωσδήποτε θα σοκαριστούμε, οπωσδήποτε θα κλάψουμε. Η διεργασία ωστόσο του πένθους μας δίνει πολλές επιλογές για μια «εκ νέου μάθηση» του κόσμου, ενός κόσμου που ποτέ πια δεν θα είναι ο ίδιος. Κι αυτή η διεργασία είναι εξ’ορισμού μια ενεργητική, ζώσα πορεία.
Ας δούμε λοιπόν ποιες είναι οι προκλήσεις, με τις οποίες μας φέρνει αντιμέτωπους ο θρήνος.
- Αναγνώριση της πραγματικότητας της απώλειας. Αν και φαντάζει αυτονόητη αυτή η πρόκληση, οι αμέτρητοι περιορισμοί που θέτει η απουσία του αγαπημένου μας και η στέρηση ενός σημαντικού Άλλου που μας βοηθούσε κάποτε να ορίσουμε τον εαυτό μας την καθιστούν πολλή επώδυνη. Ιδιαίτερα σε περιπτώσεις όπου ο αγαπημένος μας είναι σωματικά παρών, αλλά ψυχολογικά απών (όπως π.χ. σε περιπτώσεις άνοιας ενός γονιού ή ενός συζύγου), η αναγνώριση της απώλειας δυσχεραίνεται σημαντικά. Επιπλέον, η αναγνώριση και η συζήτηση περί απώλειας αφορά όχι μόνο μεμονωμένα άτομα, αλλά κι ολόκληρα οικογενειακά συστήματα. Οι ωραιοποιήσεις του θανάτου για να «αποφύγουν» τα παιδιά τον πόνο ενός θανάτου ή ο αποκλεισμός οποιουδήποτε από μια ανοιχτή συζήτηση γύρω από το θάνατο, το διαζύγιο κλπ. μπορεί να απομονώσουν το άτομο στο θρήνο του και κατά συνέπεια να περιπλέξουν το θρήνο ακόμα περισσότερο.
- Άνοιγμα στον πόνο. Αν δεν αγκαλιάσουμε τον πόνο που ακολουθεί την απώλεια, αν δηλαδή με κάθε τρόπο καταφύγουμε σε μια συναισθηματική αποστασιοποίηση για να τον αποφύγουμε, κινδυνεύουμε να καθυστερήσουμε ή να διαιωνίσουμε το θρήνο. Είναι απαραίτητο όταν πενθούμε να ξεδιαλύνουμε και να προσδιορίσουμε τις λεπτές αποχρώσεις της συναισθηματικής μας ζωής. Έτσι θα δρέψουμε τη σοφία και το συναισθηματικό βάθος που θα αποτελέσουν την εσωτερική πυξίδα για να αντιμετωπιστεί μια γεμάτη προκλήσεις εξωτερική πραγματικότητα. Φυσικά όπως το συνεχές κοίταγμα του ήλιου μπορεί να προκαλέσει βλάβη στα μάτια, έτσι και η αδιάκοπη επικέντρωση στον πόνο της απώλειας μπορεί να οδηγήσει σε ένα διαρκή μηρυκασμό και σε μια ακινητοποίηση. Χρειάζεται δηλαδή μια ισορροπία ως προς τη διεργασία του θρήνου μεταξύ της επικέντρωσης στο συναίσθημα και της δράσης σε πρακτικό επίπεδο (π.χ. στη δουλειά ή στις εργασίες του σπιτιού) ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του πενθούντος και της σχέσης που χάθηκε.
- Αναθεώρηση του συνόλου-πεποιθήσεων σε σχέση με τη ζωή. Η εμπειρία μιας σημαντικής απώλειας όχι μόνο μας αποστερεί τα υπάρχοντα, τις ικανότητες ή τους αγαπημένους μας, αλλά συχνά μπορεί συθέμελα να αναταράξει τις μέχρι τώρα υπάρχουσες πεποιθήσεις μας, αρχές και φιλοσοφία ζωής. Η πίστη μας σε ένα δίκαιο Θεό μπορεί π.χ. να τρανταχτεί αν χάσουμε ένα παιδί, η αίσθηση ότι είμαστε άτρωτοι αν, μετά από ένα εργατικό ατύχημα, μείνουμε ανάπηροι. Ένας βιασμός καταστρέφει την αίσθηση της ασφάλειας κ.ο.κ. Απαιτείται πολύς χρόνος για να γίνουν οι ουσιαστικές αναθεωρήσεις μετά τη συνειδητοποίηση της πραγματικότητας της απώλειας καθώς ο πενθών μπαίνει σε μια διαδικασία αλλαγής της συμπεριφοράς, των συναισθημάτων και των αξιών.
Κάποιες φορές ο πενθών καταλήγει να κατηγορεί τον εαυτό του, ακόμα και αν οι άλλοι δεν του επιρρίπτουν ευθύνες. Αισθάνεται υπεύθυνος ότι δεν μπόρεσε να αποτρέψει την απώλεια με αποτέλεσμα να μπαίνει σε ένα καταθλιπτικό φαύλο κύκλο, τον οποίο ίσως ενδόμυχα «προτιμά» εν συγκρίσει με την πεποίθηση ότι δεν μπορεί να ελέγξει τα πιο σημαντικά κομμάτια της ζωής του. Από την άλλη, όμως, μας δίνεται η ευκαιρία αφ’ενός να μάθουμε να ζητάμε βοήθεια από άτομα που μπορούν να μας βοηθήσουν, αφ’ετέρου να μπούμε σε ένα νέο μονοπάτι ζωής, δίνοντας προτεραιότητα σε εκείνους τους στόχους και σε εκείνα τα πρόσωπα που είναι σημαντικά για μας.
- Αναδόμηση της σχέσης με αυτόν που χάθηκε. Ο θάνατος μεταμορφώνει τη σχέση. Δεν της βάζει τέλος. Αυτό έχουν αποδείξει πολλές επιστημονικές έρευνες που καταμαρτυρούν ότι οι πενθούντες συνεχίζουν να αισθάνονται την παρουσία του θανόντα ακόμα και ένα χρόνο μετά το θάνατο του. Κάποιοι μάλιστα εξακολουθούν να «μιλάνε» μαζί του. Το βασικό λοιπόν είναι να καταφέρει ο πενθών να μετατρέψει μια σχέση που βασιζόταν στη φυσική παρουσία σε μια σχέση που τη χαρακτηρίζει ένας συμβολικός δεσμός. Δεν χρειάζεται λοιπόν – όπως κάποτε πιστευόταν- να αποστασιοποιηθεί κανείς από τις αναμνήσεις που έχει με τον αγαπημένο του. Έτσι η αίσθηση της συνέχειας της ιστορίας ζωής μας δεν διακόπτεται βίαια με την απώλεια, γεγονός εξαιρετικά σημαντικό για την ψυχική μας υγεία.
- Αναδημιουργία του εαυτού. Κάθε φορά που χάνουμε κάποιον που αγαπάμε ένα κομμάτι μας πεθαίνει. Αν αναλογιστούμε ότι η ταυτότητα μας βασίζεται στο σύνολο των σχέσεων μας με τους σημαντικούς άλλους, η απώλειά τους δημιουργεί μέσα μας αδιαμφισβήτητα ένα κενό. Μετά από μια απώλεια, δεν θα γίνουμε ποτέ πια «ο παλιός μας εαυτός», προσπαθούμε ωστόσο να ξαναφτιάξουμε μια νέα ταυτότητα που να «χωρά» και τον νέο μας ρόλο, αλλά και που να διατηρεί την αίσθηση της συνέχειας του εαυτού. Η αναθεώρηση των πεποιθήσεων μας για τη ζωή και η εκ νέου ανακάλυψη του εαυτού μας είναι συχνά συνυφασμένες. Καθώς αναθεωρούμε τη φιλοσοφία ζωής μας, ανοιγόμαστε σε νέες δυνατότητες ύπαρξης, καλλιεργούμε νέες δεξιότητες και ενδιαφέροντα που δεν μπορούσαμε καν να φανταστούμε ότι υπήρχαν, σχετιζόμαστε με καινούργια πρόσωπα στη ζωή μας.
Έρευνες αποδεικνύουν ότι ακόμα κι αν οι πενθούντες ένα χρόνο μετά εξακολουθούν να νιώθουν ότι ένα κομμάτι τους λείπει, αναφέρουν ταυτόχρονα ότι η ζωή τους είναι πιο πλούσια και γεμάτη νόημα. Αυτό το βιώνουμε πολύ συχνά και μέσα στην ψυχοθεραπεία. Καθημερινά βλέπουμε ανθρώπους να παλεύουν να επαναορίσουν τον εαυτό τους και τους συντροφεύουμε στην πορεία προς την ωρίμανση. Έτσι, σας παροτρύνουμε να μην φοβάστε και να μην αποφεύγετε το θρήνο καθώς όπως πολύ σοφά το θέτει ο Stephen Fleming «Ο θρήνος είναι η διεργασία του περάσματος από το να χάνουμε αυτό που έχουμε στο να έχουμε αυτό που χάσαμε».